آل حرزالدینآل حِرزُالدین، از خاندان‌های علمی نجف در قرن دوازدهم تا چهاردهم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - فرزندان شیخ عبداللّه ۳ - هیکل حرزالدین ۴ - علی حرزالدین ۴.۱ - آثار وی ۵ - عبدالحسین حرزالدین ۵.۱ - تألیفات عبدالحسین ۶ - حسن حرزالدین ۷ - احمد حرزالدین ۸ - مهدی حرزالدین ۹ - عبدالحسن حرزالدین ۱۰ - کاظم حرزالدین ۱۱ - محمد حرزالدین ۱۱.۱ - اساتید وی ۱۱.۲ - تبحر محمد با انواع علوم ۱۱.۳ - شاگردان وی ۱۱.۴ - سلوک علمی و اخلاقی محمد ۱۱.۵ - آثار ۱۱.۵.۱ - تألیفات فقهی وی ۱۱.۵.۲ - آثار اصولی وی ۱۱.۵.۳ - آثار کلامیِ ۱۱.۵.۴ - آثار وی در طب ۱۱.۵.۵ - آثار ادبیاتی وی ۱۱.۵.۶ - آثار رجالی ۱۱.۶ - شرح حال عالمان معاصر ۱۱.۷ - فرزندان محمد حرزالدین ۱۱.۷.۱ - عبدالکریم حرزالدین ۱۲ - محمدحسین حرزالدین ۱۲.۱ - آثار وی ۱۳ - محمد بن عبداللّه حرزالدین ۱۳.۱ - شاگردان وی ۱۳.۲ - وفات وی ۱۳.۳ - آثار شیخ محمد ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - پیشینهاین خاندان به قبیله بنو مسلم (از قبایل فرات) منسوب‌اند که نسب آن به شرف‌الدوله مسلم بن قریش عقیلی(از امرای موصل، متوفی ۴۷۸) می‌رسد؛ از این‌رو، به مُسلِمی نیز شهرت دارند. [۱]
جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۴، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۸، ص۲۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۳۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
سرسلسله این خاندان و جد اعلای آنان، محمود ملقب به حرزالدین بود که برای تحصیل علوم دینی به نجف رفت و در آن‌جا اقامت گزید. نوه او، عبداللّه بن حمداللّه، نیز از عالمان دینی بود.۲ - فرزندان شیخ عبداللّهشیخ عبداللّه سه فرزند به نام‌های هیکل، علی و محمد داشت. [۴]
جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۴، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۵]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۴، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۳ - هیکل حرزالدینوی در منطقه صقلاویه، در اطراف بغداد، دارای نوعی ریاست محلی و صاحب املاک کشاورزی بود و سرپرستی امور مالی برادرش، شیخ علی، را نیز برعهده داشت. وی را شخصی از خاندان آل‌بُدَیر، که از کارکنان او بود، به قتل رساند. [۶]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۹۷ـ۹۸، پانویس ۲، قم ۱۴۰۵.
[۷]
جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۴، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۴ - علی حرزالدینوی در حدود ۱۱۸۲ در نجف به دنیا آمد. فقه و اصول را نزد موسی کاشف‌الغطاء، علی کاشف‌الغطاء و صاحب جواهر فراگرفت. او از نزدیکان و خاصان علی کاشف‌الغطاء به شمار می‌رفت. [۸]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۹۶ـ۹۸، قم ۱۴۰۵.
علی حرزالدین دوبار پیاده به حج رفت و در آن‌جا از محضر عالمان دیگر بلاد، از جمله علمای افریقا و مغرب عربی، و نیز از کتابخانه‌های مکه بهره برد. وی در طب یونانی، نجوم، هیئت و طلسمات بسیار تبحر داشت. او در ۱۲۷۷ وفات کرد و در مقبره آل حرزالدین، در وادی السلام نجف، به خاک سپرده شد. [۹]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۹۷، قم ۱۴۰۵.
[۱۰]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۱۰۰، قم ۱۴۰۵.
۴.۱ - آثار ویبرخی از آثار و تألیفات او عبارت‌اند از: قواعدالطب (کتاب‌الطب) که فرزندش، محمد، بخشی از آن را شرح کرده است؛ کتاب الشَّمْسَین، در علوم‌طبیعی، که نگارش آن را در مکه به پایان برده است؛ کتاب‌الخاتمة، شامل سه رساله در علم طب؛ انیس‌الزائرین، در ادعیه و زیارات؛ رساله‌هایی در نجوم، هیئت، طلسمات و ادعیه و کتاب‌هایی در فقه و اصول که تحریرِ تقریرات استادانش بوده است. [۱۱]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۹۸ـ۹۹، قم ۱۴۰۵.
[۱۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۲۷۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
به گفته فرزندش محمد، [۱۳]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۹۹، قم ۱۴۰۵.
وی چند ماه قبل از وفات، نوشته‌های خود درباره علوم غریبه را، به سبب نگرانی از سوء استفاده دیگران از آنها، در رودخانه انداخت. فرزندان او، عبدالحسین، حسن، احمد، کاظم و محمد بودند. [۱۴]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۱۰۰، قم ۱۴۰۵.
۵ - عبدالحسین حرزالدینعبدالحسین، بزرگ‌ترین فرزند شیخ علی، در ۱۲۵۰ در نجف به دنیا آمد. مقدمات را از عمویش محمد و سطوح عالی فقه و اصول را از پدرش، شیخ مهدی کاشف‌الغطا ء و ملاعلی تهرانی فراگرفت. [۱۵]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۱ـ۳۲، قم ۱۴۰۵.
[۱۶]
محمدعلی جعفر تمیمی، مشهد الامام، ج۳، ص۱۰۴، او، مدینة النجف، نجف ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
وی در ادبیات و تاریخ و شعر تبحر داشت. دارایی خود را صرف فقرا و طلاب نیازمند می‌کرد و از مقبولیت بسیار، به‌ویژه نزد علما و بزرگان نجف، برخوردار بود.او در ۱۲۸۱ در نجف وفات کرد. [۱۷]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۱ـ۳۲، قم ۱۴۰۵.
۵.۱ - تألیفات عبدالحسینآثارش عبارت‌اند از: کتاب‌الاَمالی در سه جلد: جلد اول در تاریخ، جلد دوم در امامت و جنگ‌های پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و سلم) و جلد سوم در ادعیه و طلسمات؛ کتابی در علم نحو و رساله‌هایی در فقه، اصول، منطق، عروض و بدیع. [۱۸]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۲، قم ۱۴۰۵.
[۱۹]
جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۵، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۶ - حسن حرزالدینحسن فرزند شیخ علی حرزالدین در ۱۲۵۸ در نجف متولد شد. مدت کوتاهی از درس شیخ مرتضی انصاری بهره برد و سپس در مجلس درس محمدحسین کاظمی حاضر شد. وی علاوه بر فقه و اصول، در علم حدیث، به ویژه فهم احادیث منقول، تبحر داشت. او باتقوا و سخاوتمند بود و دارایی خود را صرف فقرا و نیازمندان کرد. وی در ۱۳۰۴ در نجف وفات یافت. [۲۰]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۳۱ـ ۲۳۲، قم ۱۴۰۵.
[۲۱]
مرتضی‌انصاری، زندگانی و شخصیت شیخ‌انصاری قدس‌سره، ج۱، ص۳۸۰، قم ۱۳۷۳ش.
الجامع در علم حدیث، چندین کتاب فقهیِ استدلالی، کتابی در اصول عملیه، و رساله‌هایی در علم اصول، کلام، منطق و عروض از آثار اوست. [۲۲]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۳۲، قم ۱۴۰۵.
۷ - احمد حرزالدیناحمد حرزالدین فرزند شیخ علی در ۱۲۶۵ در نجف به دنیا آمد و نزد پدر و برادرش حسن درس خواند. وی در ادبیات و تاریخ تبحر داشت و خانه‌اش در نجف محفل ادیبان و شاعران بزرگ بود. او در نجف دارای مقبولیت عام و همواره طرف مشورت بزرگان و رؤسای محلی آن شهر بود. وی در ۱۳۴۲ وفات کرد و در صحن حرم امام علی (علیه‌السلام) به خاک سپرده شد. [۲۳]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۸۳ـ۸۴، قم ۱۴۰۵.
۸ - مهدی حرزالدینمهدی حرزالدین فرزند احمد در ۱۲۸۵ در نجف به دنیا آمد . وی نوه دختری شیخ علی خاقانی بود. فقه و اصول را نزد عمویش محمد و دیگر عالمان آن زمان فراگرفت و در علم نحو و منطق و عروض صاحب نظر شد. او شعر نیز می‌سرود. وی به علت ابتلا به وبا در ۱۳۴۲ در نجف درگذشت. از مهدی حرزالدین کتاب‌ها و رساله‌هایی در فقه، اصول، حدیث، رجال و ادعیه برجای مانده است. [۲۴]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۳، ص۱۵۵ـ۱۵۶، قم ۱۴۰۵.
۹ - عبدالحسن حرزالدینفرزند دیگر احمد، عبدالحسن حرزالدین بود. پس از آن‌که انگلیسی‌ها در ۱۳۳۳ بصره را تصرف کردند، وی برای شرکت در جهاد به بصره رفت و شهید شد. محمدسعید حبوبی بر جنازه او نماز خواند. وی را در مقبره شهدای بصره به خاک سپردند. [۲۵]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۸۴، قم ۱۴۰۵.
۱۰ - کاظم حرزالدینکاظم، فرزند دیگر شیخ علی حرزالدین، ادیب بود. وی که سخت مورد علاقه پدرش بود، در جوانی و پیش از وفات پدرش درگذشت. [۲۶]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۱۰۰، قم ۱۴۰۵.
۱۱ - محمد حرزالدینمحمد حرزالدین فرزند علی، مشهورترین فرد خاندان حرزالدین، در ۱۲۷۳ در نجف متولد شد. در چهار سالگی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی و تربیت برادرانش، عبدالحسین و حسن، قرار گرفت. وی تحصیل علوم دینی را از نوجوانی آغاز کرد و به کمک هوش زیاد و حافظه قوی و پشتکار خود در مدتی کوتاه دروس مقدماتی را به پایان رساند. [۲۷]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۳۲، قم ۱۴۰۵.
[۲۸]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۵، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۱۱.۱ - اساتید ویوی نزد استادان متعددی فقه و اصول و کلام و دیگر علوم را فرا گرفت و از عالمان بسیاری اجازه روایت و گواهی اجتهاد دریافت کرد، که از آن جمله‌اند: محمدحسین کاظمی، فاضل ایروانی، ابراهیم بن محمد عزّاوی، میرزا حبیب‌اللّه رشتی، حسن بن عیسی فرطوسی، حاج‌آقا رضا همدانی، سیدحسین بن مهدی قزوینی، میرزاحسین خلیلی تهرانی، محمدطه نجف، آخوند خراسانی، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی و عبداللّه مامَقانی. [۲۹]
محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم، ج۱، ص۱۴۲، المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمدصاق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
[۳۰]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۱۲۸، قم ۱۴۰۵.
[۳۱]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۴۳، قم ۱۴۰۵.
[۳۲]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۶، قم ۱۴۰۵.
[۳۳]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۷۴، قم ۱۴۰۵.
[۳۴]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص۶ـ۸، قم ۱۴۰۵.
[۳۵]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۲۰ـ۲۱، قم ۱۴۰۵.
[۳۶]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۲۲۲، قم ۱۴۰۵.
[۳۷]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۲۸، قم ۱۴۰۵.
[۳۸]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۶۱ـ۳۶۴، قم ۱۴۰۵.
[۳۹]
جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۷، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۴۰]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۵، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
به گفته مرعشی نجفی [۴۱]
شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۳۴، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
وی صحاح سته را نیز از طریق سیدشکری آلوسی بغدادی روایت می‌کرد.۱۱.۲ - تبحر محمد با انواع علومشیخ محمد حرزالدین در بسیاری از علوم، از جمله فقه، اصول، حدیث، رجال و تراجم، ادبیات، تاریخ و سِیر، قرائت خط کوفی، طب، هیئت و علوم غریبه، تبحر داشت و شعر نیز می‌سرود. [۴۲]
جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۶، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۴۳]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۶ـ ۵۰۷، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۴۴]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۹ـ۵۱۳، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۱۱.۳ - شاگردان ویاو حلقه درس مهمی داشت و شاگردان متعددی نزد او تربیت شدند یا از وی اجازه روایت گرفتند، که شماری از آنها عبارت‌اند از: محمد بن جعفرزاهد، جعفر بن حسین استرآبادی، میرزا صادق خلیلی، محمدتقی و محمد فرزندان استادش میرزاحسین خلیلی تهرانی، سیدرضا هندی، سید ابوتراب نهاوندی،سیدمهدی بن علی غریفی و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی [۴۵]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۸۳، قم ۱۴۰۵.
[۴۶]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۳۳۹ـ۳۴۰، قم ۱۴۰۵.
[۴۷]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۳۷۲، قم ۱۴۰۵.
[۴۸]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص۸ـ۹، قم ۱۴۰۵.
[۴۹]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۶۹، پانویس ۱، قم ۱۴۰۵.
[۵۰]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۳، ص۲۳۵، قم ۱۴۰۵.
[۵۱]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۶، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۵۲]
شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۳۳، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴.
.۱۱.۴ - سلوک علمی و اخلاقی محمدصراحت لهجه، بیان شیوا و جذاب، حسن خلق، تواضع، احسان به فقرا و نیازمندان، ساده‌زیستی و زهد و تقوا را از جمله ویژگیهای او در سلوک علمی و اخلاقی‌اش برشمرده‌اند. [۵۳]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۶، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۵۴]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص۴ـ۵، قم ۱۴۰۵.
محمد حرزالدین در ۱۳۶۵ وفات کرد و در کنار خانه‌اش و مسجدی که در آن اقامه جماعت می‌کرد، در محله عماره نجف به خاک سپرده شد. [۵۵]
جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۸، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۵۶]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۷، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۱۱.۵ - آثارمحمد حرزالدین آثار بسیاری در علوم مختلف داشت که برخی از آنها عبارتند از: ۱۱.۵.۱ - تألیفات فقهی ویشیخ محمد آثار و تألیفات بسیاری در علوم گوناگون داشت که به گفته نوه‌اش، محمدحسین حرزالدین [۵۷]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص۹، قم ۱۴۰۵.
بالغ بر هفتاد اثر است. برخی از آنها عبارت‌اند از: کتاب‌المسائل که دوره کامل فقه استدلالی است، در سه جلد؛ الطهارة و انواعها، در دو جلد؛ کتاب الصلاة و الصوم و الزکاة و الخمس؛ احکام المَوْتی؛ مفتاح‌النجاة؛ مفتاح النجاح و مختصرالمفتاح، که رساله عملیه مختصر اوست و در ۱۳۴۳ در نجف به چاپ رسید؛ القواعدالفقهیة و قواعدالاحکام. [۵۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۳۵۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۹]
کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۱۳۲، بغداد ۱۹۶۹.
[۶۰]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص۱۰ـ۱۲، قم ۱۴۰۵.
[۶۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۳۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۱.۵.۲ - آثار اصولی ویآثار اصولیِ مصادرالاصول؛ جامع‌الاصول و حاشیه بر برخی کتاب‌های اصولی، از جمله معالم‌الاصول حسن بن زین‌الدین، القوانین میرزای قمی و الرسائل شیخ مرتضی انصاری. [۶۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۹۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۳]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۸ـ۵۰۹، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۶۴]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ص ۱۰ـ۱۲، مقدمه محمدحسین حرزالدین، قم ۱۴۰۵.
۱۱.۵.۳ - آثار کلامیِآثار کلامیِ الاحتجاج، الاحتجاج علی الکتابیینْ، [۶۵]
شعراء الغری، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
الاسلام و الایمان، الامامة، الغیبة که در آن به اثبات زنده بودن امام دوازدهم شیعه عجل‌اللّه تعالی فرجه‌الشریف پرداخته است و چند تن از علما بر آن تقریظ نگاشته‌اند. [۶۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۶، ص۱۷۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۶، ص۳۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۶، ص۴۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۹]
جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۷ـ۱۶۸، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۷۰]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص۱۰، قم ۱۴۰۵.
۱۱.۵.۴ - آثار وی در طبهمچنین حرزالدین درباره طب و هیئت و ریاضی قدیم و نیز علوم غریبه کتاب‌ها و رساله‌هایی نگاشته است، از جمله: الطب و اساس العلاج؛ کتاب‌الفوائد در طب یونانی، به فارسی؛ ایضاح التحریر، در هندسه، که شرحِ کتاب تحریر اصول اقلیدس خواجه نصیرالدین طوسی است؛ نجاةالداعین و وسیلة الخاطئین، در ادعیه و طلسمات؛ مفاتیح الفوائد؛ شرح الدائرة الهندیة؛ و الاسرار النجفیة [۷۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۶۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۱۲۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۳۰۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۳۷۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۵۸، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۶]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۸ـ۵۰۹، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۷۷]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص۱۱ـ۱۲، قم ۱۴۰۵.
.۱۱.۵.۵ - آثار ادبیاتی ویوی در ادبیات نیز آثار متعددی دارد، از جمله المصادر الصرفیة، قواعداللغات، و وَشی‌البُرود که دیوان شعر اوست. [۷۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۹، قسم ۳، ص۹۸۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۵، ص۹۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۰]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۹، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۸۱]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص۱۱، قم ۱۴۰۵.
۱۱.۵.۶ - آثار رجالیهمچنین درباره علم رجال و تراجم چند اثر مهم نگاشته است: الفوائد الرجالیة؛ قواعدالرجال و فوائد المقال؛ مراقدالمعارف، که تحقیقی است درباره مقابر سادات و علما، که ابتدا در ۱۳۹۱ در نجف و سپس در ۱۴۱۲ در قم چاپ شد؛ و از همه مشهورتر، معارف‌الرجال فی تراجم العلماء و الادباء [۸۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۰، ص۱۴۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۶، ص۳۳۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۳۰۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۱۹۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۶]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۹، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۸۷]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص۱۰، قم ۱۴۰۵.
.۱۱.۶ - شرح حال عالمان معاصرحزرالدین در معارف‌الرجال زندگی و شرح حال عالمان معاصر خود را، به ترتیب الفبایی، ذکر کرده است. نواده او، محمدحسین، کتاب را مرتب و منقح کرد و حواشی مفیدی همراه با مقدمه بر آن افزود، که در ۱۳۸۳ در نجف در سه جلد چاپ شد. [۸۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۱۹۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ستون ۴۵۰، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
[۹۰]
محمدهادی امینی، معجم المطبوعات النجفیة: منذ دخول الطباعة الی النجف حتی الآن، ج۱، ص۳۲۶، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
[۹۱]
کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۱۵۰، بغداد ۱۹۶۹.
[۹۲]
کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۱۵۰، قم ۱۴۰۵، بغداد ۱۹۶۹.
معارف‌الرجال از آثار مهم در موضوع تراجم به شمار می‌رود و در آثار نگاشته شده درباره شرح حال عالمان معاصر حزرالدین بسیار بدان استناد می‌شود. [۹۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۶۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۸، ص۲۶۲۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۳۴۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۶]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۸ـ۵۰۹، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۹۷]
جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۸، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۹۸]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص۱۰ـ۱۲، قم ۱۴۰۵.
۱۱.۷ - فرزندان محمد حرزالدینفرزندان محمد حرزالدین، عبدالکریم و علی بودند. ۱۱.۷.۱ - عبدالکریم حرزالدینعبدالکریم را ادیب دانسته‌اند. [۹۹]
جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۶۸، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۱۰۰]
محمدعلی جعفر تمیمی، مشهد الامام، ج۳، ص۱۰۷، او، مدینة النجف، نجف ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
شیخ علی از عالمان دینی و فردی فاضل و نیکوسیرت وصف شده است. وی که از پدرش اجازه روایت داشت، در ۱۳۷۲ یا ۱۳۷۳ درگذشت. [۱۰۱]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، مقدمه محمدحسین حرزالدین، ص۸، قم ۱۴۰۵.
[۱۰۲]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۰۵، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
[۱۰۳]
محمدعلی جعفر تمیمی، مشهد الامام، ج۳، ص۱۰۷، او، مدینة النجف، نجف ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۱۲ - محمدحسین حرزالدینمحمدحسین حرزالدین، فرزند علی، نیز عالم دینی بود. وی در ۱۳۳۳ متولد شد. علاوه بر پدرش و سیدمحمدباقر احسائی، نزد سید محسن حکیم و سیدابوالقاسم خویی درس خواند. [۱۰۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ستون ۴۵۰، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
[۱۰۵]
کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۱۵۰، بغداد ۱۹۶۹.
[۱۰۶]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۲۰۱ـ۲۰۲، پانویس ۱، قم ۱۴۰۵.
[۱۰۷]
محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۴۰۷، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
وی در ۱۴۱۹ در نجف وفات کرد. [۱۰۸]
ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳، چاپ عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم ۱۳۷۸ش.
۴.۱ - آثار ویالنجف فی‌التاریخ اثر اوست. از وی همچنین تقریرات درس‌های فقه و اصول استادانش و تحقیق و حاشیه‌نویسی بر معارف‌الرجال جد خود محمد حرزالدین به جامانده است. [۱۰۹]
کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، ج۳، ص۱۵۰، بغداد ۱۹۶۹.
[۱۱۰]
محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ج۱، ص۴۰۷، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۱۳ - محمد بن عبداللّه حرزالدینمحمد، کوچک‌ترین فرزند عبداللّه حرزالدین، در حدود ۱۱۹۳ در نجف به دنیا آمد. فقه و اصول را نزد علی کاشف‌الغطاء، صاحب جواهر، سیدمهدی قزوینی و محمدحسین کاظمی فراگرفت. وی در فقه، منطق، ادبیات و عروض تبحر داشت. [۱۱۱]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۴۰، قم ۱۴۰۵.
[۱۱۲]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۴۲، قم ۱۴۰۵.
۱۱.۳ - شاگردان ویابراهیم بن محمد غَرّاوی، ابراهیم بن عبدالحسین سودانی و برادرزاده‌اش عبدالحسین حرزالدین از شاگردان او بودند و محمد بن طعمة زریجی از وی اجازه اجتهاد داشت. [۱۱۳]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۸، قم ۱۴۰۵.
[۱۱۴]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۳۷ـ۳۸، قم ۱۴۰۵.
[۱۱۵]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۲، قم ۱۴۰۵.
[۱۱۶]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۴۳، قم ۱۴۰۵.
[۱۱۷]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۴۶، قم ۱۴۰۵.
۱۳.۲ - وفات ویشیخ محمد حرزالدین برای زیارت مزار امام رضا (علیه‌السلام) به ایران آمد. در بازگشت، به اصفهان رفت و در آن‌جا مورد تکریم و احترام دوستش، سید اسداللّه اصفهانی (فقیه، متوفی ۱۲۹۰، فرزند حجت‌الاسلام محمدباقر شفتی)، قرار گرفت، ولی تقاضای وی را برای اقامت و تدریس در آن شهر نپذیرفت. او در مسیر بازگشت به عراق، بیمار شد و در ۱۲۷۷ بر اثر همان بیماری در نجف درگذشت و در مقبره آل حرزالدین به خاک سپرده شد. [۱۱۸]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۴۱، قم ۱۴۰۵.
[۱۱۹]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۴۳، قم ۱۴۰۵.
۱۳.۳ - آثار شیخ محمداز او آثار متعددی برجای مانده است که از آن جمله‌اند: کتاب‌الحج، که اثری مبسوط و استدلالی است؛ کتاب‌هایی در حدیث؛ المصباح، درباره اعمال مساجد چهارگانه و ادعیه و اوراد؛ حاشیه بر شرح‌الشمسیة، در منطق؛ و آثاری در مراثی، از جمله در مقتل امام حسین (علیه‌السلام). [۱۲۰]
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۲، ص۳۴۲ـ ۳۴۳، قم ۱۴۰۵.
[۱۲۱]
علی خاقانی، شعراء الغری، ج۱۰، ص۵۱۵ـ ۵۲۱، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸.
۱۴ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش. (۳) جعفر بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶. (۴) ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم ۱۳۷۸ش. (۵) محمدهادی امینی، معجم المطبوعات النجفیة: منذ دخول الطباعة الی النجف حتی الآن، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶. (۶) محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، (نجف) ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۷) مرتضی‌انصاری، زندگانی و شخصیت شیخ‌انصاری قدس‌سره، قم ۱۳۷۳ش. (۸) محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم، المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمدصاق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش. (۹) محمدعلی جعفر تمیمی، مشهد الامام، او، مدینة النجف، نجف ۱۳۷۴/۱۹۵۵. (۱۰) محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵. (۱۱) علی خاقانی، شعراء الغری، او، النجفیات، نجف ۱۳۷۳/۱۹۵۴، چاپ افست قم ۱۴۰۸. (۱۲) کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشر و العشرین، بغداد ۱۹۶۹. (۱۳) شهاب‌الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آل حرزالدین»، شماره۶۰۱۹. رده‌های این صفحه : تراجم | خاندان ها | علمای شیعه | علمای قرن چهاردهم | علمای قرن دوازدهم | علمای قرن سیزدهم | فقهای شیعه
|